Cote :
Lyon, Bibliothèque Municipale, Ms. 483

Auteur(s) :
Origène / Origenes

Texte(s) :
Commentaire sur l’épître aux Romains de saint Paul / In epistulam Pauli ad Romanos

Notice brève :
Manuscrit contenant le commentaire d’Origène In epistulam Pauli ad Romanos, livres I-V et un fragment du livre I. Écrit au Ve – VIe siècle. D’origine italienne, présence à Lyon ancienne.

Autres appellations :
Ancienne cote : Delandine 413
Dans les éditions : V

Période :
Ve – VIe siècles.

Origine :
Vérone ?

Provenance :
Vérone ? cf. notes marginales de Pacificus
Bibliothèque du chapitre des chanoines de la cathédrale Saint-Jean-Baptiste, comtes de Lyon.
Le manuscrit doit être arrivé à Lyon au IXe siècle (présence de symboles utilisés par le diacre Florus †859/60 pour marquer des passages).

Format :
290 × 225 mm. <200 × 150 mm.>

Mise en page :
21 longues lignes.

Volume :
324 folios mais les folios 319-324v sont indépendants (actuellement non reliés) et proviennent du MS0788 de la bibliothèque municipale de Lyon (folios de 77 à 82)

Composition :
acéphale.
Feuillets 319-324 non reli és à replacer avant le feuillet 1
f.319 – f.324v : comm. in Rom. I, 11 – 15.
Lacune entre les feuillets 324v et 1.
f.1 – f.318v : comm. in Rom. I, 18 – V, 10.
Anoure.

Mains :
Texte et rubriques en semi-onciale rappelant Vérone.
Titre ajouté au f. 1 : « in Epistolas sancti Pauli explanatio »
Marginalia en semi-onciale contemporaine.
Notes marginales en caroline, peut-être de la main de Pacificus de Vérone.
Note tironienne « usque hic » fréquente.

Autres caractéristiques remarquables :
Parchemin d’excellente qualité : très fin, très blanc.
A beaucoup souffert (coin extérieur supérieur).
Les citations scripturaires diverses, dans le corps du texte, sont signalées en marge par un signe simple – les citations de Rom. qui font l’objet du commentaire dans la section qu’elles inaugurent sont signalées en marge par le même signe, double.
Le texte des folios 319-324v (non reliés avec les feuillets 1-318) précède celui des folios 1-318v, mais avec une lacune entre 324v et 1. Ce ternion porte une ancienne foliotation, de 77 à 82, provenant d'une manuscrit composite de la bibliothèque municipale de Lyon, le MS0788.

Sommaire :
f.1 ligne 1 : […] transit – quod enim dicit [ex tes-] [= comm. in Rom. I, 18 (15)].
f.1 lignes 9-10 : reuelatur enim ira dei de caelo in omnem impietatem et iniquitate(m) [= Rom. I, 18 = comm. in Rom. I, 19 (16)].
f.4v lignes 13-14 : inuisibilia enim eius a creatura mundi per ea quae facta sunt intellecta [= Rom. I, 20 = comm. in Rom. I, 20 (17)].
f.6 lignes 6-8 : pro quib(us) causis iustissimae utiq(ue) tradidit eos d(eu)s in desideriis cordis eorum in immu(n)- [= Rom. I, 24 = comm. in Rom. I, 21 (18)].
f.11 lignes 4-5 : propterea tradidit illos d(eu)s in passiones igno- [= Rom. I, 26 = comm. in Rom. I, 22 (19)].
f.16v : in epistolam pauli ad romanos explanationum explicit liber I incipit liber II deo gratias semper amen
f.17 lignes 1-2 : scimus autem quoniam iudicium d[e]i est secundum ueritatem in eos qui [= Rom. II, 2 = comm. in Rom. II, 1].
f.19 lignes 1-2 : existimas autem hoc o homo omnis qui iudicas eos qui talia agunt et facis [= Rom. II, 3 = comm. in Rom. II, 2].
f.19v lignes 20-21 : aut diuitias bonitatis eius et suste(n)tationis et patientiae contemnis [= Rom. II, 4 = comm. in Rom. II, 3].
f.21 lignes 3-4 : secundum duritiam autem tuam et cor inpaenitens thsaurizas tibi [= Rom. II, 5 = comm. in Rom. II, 4].
f.28v lignes 2-3 : his quidem qui secundum patie(n)tiam boni operis gloriam et hono- [= Rom. II, 7 = comm. in Rom. II, 5 (5-7)].
f.43v lignes 9-10 : quicumque enim sine lege peccauerunt sine lege et peribunt et quotquot in [= Rom. II, 12 = comm. in Rom. II, 6 (8)].
f.46v lignes 9-10 : cum enim gentes quae legem non habent naturaliter quae [= Rom. II, 14 = comm. in Rom. II, 7 (9-10)].
f.50v lignes 4-5 : si autem tu iudaeus cognominaris et requiescis in lege et gloriaris in [= Rom. II, 17 = comm. in Rom. II, 8 (11)].
f.56v lignes 16-17 : circumcisio quidem prodest si lege(m) custodias si autem praeuaricator [= Rom. II, 25 = comm. in Rom. II, 9 (12-13)].
f.83 lignes 13-14 : quid ergo amplius iudaei aut quae utilitas circum- [= Rom. III, 1 = comm. in Rom. II, 10 (14)].
f.96v ligne 21 : Finit lib(er) II . incip(it) lib(er) III
f.97 lignes 1-2 : si autem iniustitia nostra d(e)i iustitia(m) commendat quid dicemus numquit [= Rom. III, 5 = comm. in Rom. III, 1].
f.107 lignes 2-3 : quid ergo tenemus amplius causati enim sumus iudaeos et graecos [= Rom. III, 9 = comm. in Rom. III, 2 (2-5)].
f.123v lignes 5-6 : scimus autem quoniam quaecumque lex loquitur his qui in lege sunt loqui- [= Rom. III, 19 = comm. in Rom. III, 3 (6)].
f.130 lignes 2-3 : nunc autem sine lege iustitia d(e)i manifestata est testifica- [= Rom. III, 21 = comm. in Rom. III, 4 (7)].
f.137v lignes 20-21 : quem proposuit d(eu)s propitiationem per fidem in sangui [= Rom. III, 25 = comm. in Rom. III, 5 (8)].
f.149 lignes 5-6 : ubi est ergo gloriatio tua exclusa est per quam legem [= Rom. III, 27 = comm. in Rom. III, 6 (9)].
f.154 lignes 19-20 : an iudaeorum d(eu)s tantum nonne et gentium immo et gentium quo- [= Rom. III, 29 = comm. in Rom. III, 7 (10)].
f.158 lignes 12-13 : legem ergo euacuamus per fidem absit sed [= Rom. III, 31 = comm. in Rom. III, 8 (11)].
f.162 : exp(licit) liber .III. incip(it) liber .IIII.
f.162v lignes 1-2 : quid ergo dicemus inuenisse abraham patrem nostrum secundu(m) [= Rom. IV, 1 = comm. in Rom. IIII, 1].
f.173 ligne 21 : beatitudo ergo haec [= Rom. IV, 9 = comm. in Rom. IIII, 2].
f.180v lignes 6-7 : non enim per legem promissio abrahae [= Rom. IV, 13 = comm. in Rom. IIII, 3].
f.181v lignes 17-18 : si enim qui ex lege hi heredes sunt exinanita est fides [= Rom. IV, 14 = comm. in Rom. IIII, 4].
f.188 lignes 7-8 : ideo ex fide ut secundum gratiam firma sit promissio omni [= Rom. IV, 16 = comm. in Rom. IIII, 5].
f.198 lignes 20-21 : qui contra spem in spem credidit ut fieret [= Rom. IV, 18 = comm. in Rom. IIII, 6].
f.205v lignes 14-15 : non est autem scribtum propter ipsum tantum quia reputa- [= Rom. IV, 23 = comm. in Rom. IIII, 7].
f.213 lignes 13-14 : iustificati igitur ex fide pacem habeamus ad d(eu)m per [= Rom. V, 1 = comm. in Rom. IIII, 8].
f.221 lignes 15-16 : non solum autem sed et gloriamur in tribulationib(us) scientes [= Rom. V, 3 = comm. in Rom. IIII, 9].
f.230 lignes 14-15 : athuc enim (christu)s cum essemus infirmi secundum tempus pro [= Rom. V, 6 = comm. in Rom. IIII, 10].
f.232v lignes 16-17 : commendat autem suam caritatem d(eu)s in [= Rom. V, 8 = comm. in Rom. IIII, 11].
f.237 lignes 14-15 : si enim cum inimici essemus reconciliati su- [= Rom. V, 10 = comm. in Rom. IIII, 12].
f.241v : explicit liber IIII incipit liber V amen
f.242 lignes 1-2 : propterea sicut per unum [ho]minem peccatum in hunc mun- [= Rom. V, 12 = comm. in Rom. V, 1].
f.271v lignes 1-2 : [sed ?] non sicut delictum ita et donatio si enim unius delicto multi [= Rom. V, 15 = comm. in Rom. V, 2].
f.279v lignes 9-10 : si enim unius delicto mors regnauit per unum multo <m>agis qui [= Rom. V, 17 = comm. in Rom. V, 3].
f.284v lignes 13-14 : itaq(ue) sicut per unius delictum in omnes ho- [= Rom. V, 18 = comm. in Rom. V, 4].
f.286 lignes 6-7 : sicut enim per inoboedientiam unius hominis peccatores con- [= Rom. V, 19 = comm. in Rom. V, 5].
f.290 lignes 13-14 : lex autem subintrauit ut abundaret delictum ubi autem abun- [= Rom. V, 50 = comm. in Rom. V, 6].
f.295 lignes 3-4 : quid ergo dicemus permanebimus in pecca- [= Rom. VI, 1 = comm. in Rom. V, 7].
f.299 ligne 21 : aut ignoratis quia [= Rom. VI, 3 = comm. in Rom. V, 8].
f.308 lignes 4-5 : si enim complantati sumus similitudini mortis eius eti- [= Rom. VI, 5 = comm. in Rom. V, 9].
f.316 lignes 12-13 : si autem mortui sumus cum (christ)o credimus quia et conuiuemus ei sci- [= Rom. VI,  = comm. in Rom. V, 10].
f.318v lignes 20-21 : ei ultra non dominabitur quasi aliquando dominata sit cuius uox […]
f.319 lignes 1-2 : […] habent ipsa ead[em]q[(ue) sit et non alia quae] in uniuerso mundo annunt[iatur et] [= comm. in Rom. I, 11].
f.319 lignes 18-19 : testis enim mihi est d(eu)s cui seruio in sp(irit)u meo in euangelio filii eius [= Rom. I, 9a = comm. in Rom. I, 12].
f.321 lignes 4-5 : quomodo sine intermissione memoriam uestri faciam [= Rom. I, 9a = comm. in Rom. I, 13].
f.321v lignes 16-17 : desidero enim inquit uidere uos ut aliquod fructum [= Rom. I, 11 = comm. in Rom. I, 14].
f.323 lignes 4-5 : nolo autem uos ignorare f(ratres) quia saepe proposui uenire ad uos ut alique(m) [= Rom. I, 13 = comm. in Rom. I, 15].
f.324v lignes 20-21 : -secutionib(us) sunt enim alii palmites qui in uite quidem permanent fructum […] [= comm. in Rom. I, 15].

 

Bibliographie 

Le codex :

Le Codex.
Caroline P. Hammond Bammel, « A Product of a Fifth-Cent. Scriptorium preserving conventions used by Rufinus of Aquileia », dans The Journal of Theological Studies, vol. XXIX, part II, 1978, pp. 366-391.
Caroline P. Hammond Bammel, « Products of Fifth-Cent. Scriptoria preserving conventions used by Rufinus of Aquileia », dans The Journal of Theological Studies, 35, 1984, pp. 347-393.
Caroline P. Hammond Bammel, « Insular mss. of Origen in the Carolingian Empire  » dans Mélanges Ruth Morgan, p. 5-16. France and the British Isles in the Middle Ages and Renaissance, ed. Gillian Jondorf and D. N. Dumville, Woodbridge : Boydell & Brewer, 1991.
Bernhard BISCHOFF, Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen). Teil II : Laon – Paderborn, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2004, n° 2564a.
Bernard Bischoff, Paléographie de l’antiquité romaine et du Moyen-Âge occidental, trad. Hartmut Atsma et Jean Vezin, Paris : Picard, 1985. Cf. p. 224.
E. Caillemer, « Notices et extraits de manuscrits de la Bibliothèque de Lyon », dans Mémoires de l’Académie des Sciences, belles-lettres et arts de Lyon. Classe des lettres, XX, 1881-1882, pp. 39-88.
Célestin Charlier, « Les Manuscrits personnels de Florus de Lyon et son activité littéraire » dans Mélanges E. Podechard, 1945, pp. 71-84.

Léopold Delisle, Notices sur plusieurs anciens manuscrits de la Bibliothèque de Lyon, Paris : Imprimerie nationale, 1880 ; extrait des Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale, XXIX, 2e partie. Cf. pp. 373-375.
Philippe Lauer, « Observations sur le scriptorium de Lyon », dans Bibliothèque de l’École des Chartes, LXXXVI, 1925, pp. 380-387.
Elias Avery Lowe, Codices lugdunenses antiquissimi : le scriptorium de Lyon, Lyon, Société des Amis de la Bibliothèque, 1924.
Elias Avery Lowe, Codices latini antiquiores : a palaeographical guide to latin manuscripts prior to the ninth century. 6. France, Oxford, 1953. Cf. n°779.
Elias Avery Lowe, Palaeographical papers 1907-1965 edited by Ludwig Bieler, Oxford : Clarendon press, 1972.
Cf. pp. 264, 273.
Alfio Rosario Natale, « Marginalia : la scrittura della glosa dal V al IX secolo, nota paleografica », dans Studi in onore di Mons.
Carlo Castiglioni, Milano, 1957, pp. 615-630.
Telfryn Pritchard et Caroline P. Hammond Bammel, « Products of Fifth-Cent. Scriptoria preserving conventions used by Rufinus of Aquileia. III, Nomina scara », dans The Journal of Theological Studies, 30, 1979, pp. 430-462.
S. Tafel, « The Lyons scriptorium », dans Palaeographia latina edited by W. M. Lindsay, Oxford University Press : Part IV, 1925, pp. 40-70. (St. Andrews University Publications, XX). Cf. 59 et 61.

Le texte :

Le Texte.
Caroline P. Hammond Bammel, Der Römerbrieftext des Rufin und seine Origenes-übersetzung, (Vetus Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 10), Freiburg-im-Breisgau : Herder, 1985.
Caroline P. Hammond Bammel, Origeniana et Rufiniana (Vetus Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 29), Freiburg-im-Breisgau : Herder, 1996
Caroline P. Hammond Bammel, Der Römerbriefkommentar des Origenes : Kritische Ausgabe der Übersetzung Rufins, Freiburg-im-Breisgau : Herder, t.1 : Buch 1-3 (Vetus Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 16), 1990 ; t.2 : Buch 4-6 (Vetus Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 33), 1997 ; t.3 : Buch 7-10 (Vetus Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 34), 1998.
Notice (t.1) p.7 ; édition du texte (t.1) pp. 68-76 (folios 319-324v), (t.1) pp. 80-260 (folios 1-162), (t.2) pp. 269-444 (folios 162v-318v). [= comm. in Rom.]