Cote :
Lyon, Bibliothèque Municipale, Ms.
483
Auteur(s) :
Origène / Origenes
Texte(s) :
Commentaire sur lépître aux Romains
de saint Paul / In epistulam Pauli ad Romanos
Notice brève :
Manuscrit contenant le commentaire
dOrigène In epistulam Pauli ad Romanos, livres I-V et un fragment du
livre I. Écrit au Ve VIe siècle. Dorigine italienne,
présence à Lyon ancienne.
Autres appellations :
Ancienne cote : Delandine 413
Dans les éditions : V
Période :
Ve VIe siècles.
Origine :
Vérone ?
Provenance :
Vérone ? cf. notes marginales
de Pacificus
Bibliothèque du chapitre des chanoines de la cathédrale Saint-Jean-Baptiste,
comtes de Lyon.
Le manuscrit doit être arrivé à Lyon au IXe siècle (présence de
symboles utilisés par le diacre Florus 859/60 pour marquer des passages).
Format :
290 × 225 mm. <200 × 150 mm.>
Mise en page :
21 longues lignes.
Volume :
324 folios mais les folios 319-324v
sont indépendants (actuellement non reliés) et proviennent du MS0788 de la bibliothèque municipale de Lyon (folios de 77 à 82)
Composition :
acéphale.
Feuillets 319-324 non reli és à replacer avant le feuillet 1
f.319 f.324v : comm. in Rom. I, 11 15.
Lacune entre les feuillets 324v et 1.
f.1 f.318v : comm. in Rom. I, 18 V, 10.
Anoure.
Mains :
Texte et rubriques en semi-onciale
rappelant Vérone.
Titre ajouté au f. 1 : « in Epistolas sancti Pauli explanatio »
Marginalia en semi-onciale contemporaine.
Notes marginales en caroline, peut-être de la main de Pacificus de Vérone.
Note tironienne « usque hic » fréquente.
Autres caractéristiques remarquables :
Parchemin dexcellente
qualité : très fin, très blanc.
A beaucoup souffert (coin extérieur supérieur).
Les citations scripturaires diverses, dans le corps du texte, sont signalées en
marge par un signe simple les citations de Rom. qui font lobjet du
commentaire dans la section quelles inaugurent sont signalées en marge par le
même signe, double.
Le texte des folios 319-324v (non reliés avec les feuillets 1-318) précède
celui des folios 1-318v, mais avec une lacune entre 324v et 1. Ce ternion porte
une ancienne foliotation, de 77 à 82, provenant d'une manuscrit composite de la bibliothèque municipale de Lyon, le MS0788.
Sommaire :
f.1 ligne 1 : [
] transit
quod enim dicit [ex tes-] [= comm. in Rom. I, 18 (15)].
f.1 lignes 9-10 : reuelatur enim ira dei de caelo in omnem impietatem et
iniquitate(m) [= Rom. I,
18 = comm. in Rom. I, 19 (16)].
f.4v lignes 13-14 : inuisibilia enim eius a creatura mundi per ea quae
facta sunt intellecta [= Rom. I, 20 = comm. in Rom. I, 20 (17)].
f.6 lignes 6-8 : pro quib(us) causis iustissimae utiq(ue) tradidit eos
d(eu)s in desideriis cordis eorum in immu(n)- [= Rom. I, 24 = comm.
in Rom. I, 21 (18)].
f.11 lignes 4-5 : propterea tradidit illos d(eu)s in passiones igno- [= Rom. I, 26 = comm. in Rom. I, 22 (19)].
f.16v : in epistolam pauli ad romanos explanationum explicit liber I
incipit liber II deo gratias semper amen
f.17 lignes 1-2 : scimus autem quoniam iudicium d[e]i est secundum
ueritatem in eos qui [= Rom. II, 2 = comm. in Rom. II, 1].
f.19 lignes 1-2 : existimas autem hoc o homo omnis qui iudicas eos qui
talia agunt et facis [= Rom. II, 3 = comm. in Rom. II, 2].
f.19v lignes 20-21 : aut diuitias bonitatis eius et suste(n)tationis et
patientiae contemnis [= Rom. II, 4 = comm. in Rom. II, 3].
f.21 lignes 3-4 : secundum duritiam autem tuam et cor inpaenitens
thsaurizas tibi [= Rom. II, 5 = comm. in Rom. II, 4].
f.28v lignes 2-3 : his quidem qui secundum patie(n)tiam boni operis
gloriam et hono- [= Rom. II, 7 = comm. in Rom. II, 5 (5-7)].
f.43v lignes 9-10 : quicumque enim sine lege peccauerunt sine lege et peribunt
et quotquot in [= Rom. II, 12 = comm. in Rom. II, 6 (8)].
f.46v lignes 9-10 : cum enim gentes quae legem non habent naturaliter
quae [= Rom. II, 14 = comm. in Rom. II, 7 (9-10)].
f.50v lignes 4-5 : si autem tu iudaeus cognominaris et requiescis in lege
et gloriaris in [= Rom. II, 17 = comm. in Rom. II, 8 (11)].
f.56v lignes 16-17 : circumcisio quidem prodest si lege(m) custodias si
autem praeuaricator [= Rom. II, 25 = comm. in Rom. II, 9
(12-13)].
f.83 lignes 13-14 : quid ergo amplius iudaei aut quae utilitas circum- [= Rom. III, 1 = comm. in Rom. II, 10 (14)].
f.96v ligne 21 : Finit lib(er) II . incip(it) lib(er) III
f.97 lignes 1-2 : si autem iniustitia nostra d(e)i iustitia(m) commendat
quid dicemus numquit [= Rom. III, 5 = comm. in Rom. III, 1].
f.107 lignes 2-3 : quid ergo tenemus amplius causati enim sumus iudaeos
et graecos [= Rom. III, 9 = comm. in Rom. III, 2 (2-5)].
f.123v lignes 5-6 : scimus autem quoniam quaecumque lex loquitur his qui
in lege sunt loqui- [= Rom. III, 19 = comm. in Rom. III, 3 (6)].
f.130 lignes 2-3 : nunc autem sine lege iustitia d(e)i manifestata est
testifica- [= Rom. III, 21 = comm. in Rom. III, 4 (7)].
f.137v lignes 20-21 : quem proposuit d(eu)s propitiationem per fidem in
sangui [= Rom. III, 25 = comm. in Rom. III, 5 (8)].
f.149 lignes 5-6 : ubi est ergo gloriatio tua exclusa est per quam legem
[= Rom. III, 27 = comm. in Rom. III, 6 (9)].
f.154 lignes 19-20 : an iudaeorum d(eu)s tantum nonne et gentium immo et
gentium quo- [= Rom. III,
29 = comm. in Rom. III, 7 (10)].
f.158 lignes 12-13 : legem ergo euacuamus per fidem absit sed [= Rom. III, 31 = comm. in Rom. III, 8 (11)].
f.162 : exp(licit) liber .III. incip(it) liber .IIII.
f.162v lignes 1-2 : quid ergo dicemus inuenisse abraham patrem nostrum
secundu(m) [= Rom. IV, 1 = comm. in Rom. IIII, 1].
f.173 ligne 21 : beatitudo ergo haec [= Rom. IV, 9 = comm.
in Rom. IIII, 2].
f.180v lignes 6-7 : non enim per legem promissio abrahae [= Rom. IV, 13 = comm. in Rom. IIII, 3].
f.181v lignes 17-18 : si enim qui ex lege hi heredes sunt exinanita est
fides [= Rom. IV, 14 = comm. in Rom. IIII, 4].
f.188 lignes 7-8 : ideo ex fide ut secundum gratiam firma sit promissio
omni [= Rom. IV, 16 = comm. in Rom. IIII, 5].
f.198 lignes 20-21 : qui contra spem in spem credidit ut fieret [= Rom. IV, 18 = comm. in Rom. IIII, 6].
f.205v lignes 14-15 : non est autem scribtum propter ipsum tantum quia
reputa- [= Rom. IV, 23 = comm. in Rom. IIII, 7].
f.213 lignes 13-14 : iustificati igitur ex fide pacem habeamus ad d(eu)m
per [= Rom. V, 1 = comm.
in Rom. IIII, 8].
f.221 lignes 15-16 : non solum autem sed et gloriamur in
tribulationib(us) scientes [= Rom. V, 3 = comm. in Rom. IIII, 9].
f.230 lignes 14-15 : athuc enim (christu)s cum essemus infirmi secundum
tempus pro [= Rom. V, 6 = comm. in Rom. IIII, 10].
f.232v lignes 16-17 : commendat autem suam caritatem d(eu)s in [= Rom. V, 8 = comm. in Rom. IIII, 11].
f.237 lignes 14-15 : si enim cum inimici essemus reconciliati su- [= Rom. V, 10 = comm. in Rom. IIII,
12].
f.241v : explicit liber IIII incipit liber V amen
f.242 lignes 1-2 : propterea sicut per unum [ho]minem peccatum in hunc mun- [= Rom. V, 12 = comm. in Rom. V, 1].
f.271v lignes 1-2 : [sed ?] non sicut delictum ita et donatio si
enim unius delicto multi [= Rom. V, 15 = comm. in Rom. V, 2].
f.279v lignes 9-10 : si enim unius delicto mors regnauit per unum multo
<m>agis qui [= Rom. V, 17 = comm. in Rom. V, 3].
f.284v lignes 13-14 : itaq(ue) sicut per unius delictum in omnes ho- [= Rom. V, 18 = comm. in Rom. V, 4].
f.286 lignes 6-7 : sicut enim per inoboedientiam unius hominis peccatores
con- [= Rom. V, 19 = comm. in Rom. V, 5].
f.290 lignes 13-14 : lex autem subintrauit ut abundaret delictum ubi
autem abun- [= Rom. V, 50 = comm. in Rom. V, 6].
f.295 lignes 3-4 : quid ergo dicemus permanebimus in pecca- [= Rom. VI, 1 = comm. in Rom. V, 7].
f.299 ligne 21 : aut ignoratis quia [= Rom. VI, 3 = comm. in
Rom. V, 8].
f.308 lignes 4-5 : si enim complantati sumus similitudini mortis eius
eti- [= Rom. VI, 5 = comm. in Rom. V, 9].
f.316 lignes 12-13 : si autem mortui sumus cum (christ)o credimus quia et
conuiuemus ei sci- [= Rom. VI, = comm. in Rom. V, 10].
f.318v lignes 20-21 : ei ultra non dominabitur quasi aliquando dominata
sit cuius uox [
]
f.319 lignes 1-2 : [
] habent ipsa ead[em]q[(ue) sit et non alia quae] in
uniuerso mundo annunt[iatur et] [= comm. in Rom. I, 11].
f.319 lignes 18-19 : testis enim mihi est d(eu)s cui seruio in sp(irit)u
meo in euangelio filii eius [= Rom. I, 9a = comm. in Rom. I, 12].
f.321 lignes 4-5 : quomodo sine intermissione memoriam uestri faciam [= Rom. I, 9a = comm. in Rom. I, 13].
f.321v lignes 16-17 : desidero enim inquit uidere uos ut aliquod fructum [= Rom. I, 11 = comm. in Rom. I, 14].
f.323 lignes 4-5 : nolo autem uos ignorare f(ratres) quia saepe proposui
uenire ad uos ut alique(m) [= Rom. I, 13 = comm. in Rom. I, 15].
f.324v lignes 20-21 : -secutionib(us) sunt enim alii palmites qui in uite
quidem permanent fructum [
] [= comm. in Rom. I, 15].
Bibliographie
Le codex :
Le
Codex.
Caroline P. Hammond Bammel, « A Product of a
Fifth-Cent. Scriptorium preserving conventions used by Rufinus of
Aquileia », dans The Journal of Theological Studies, vol. XXIX,
part II, 1978, pp. 366-391.
Caroline P. Hammond Bammel,
« Products of Fifth-Cent. Scriptoria preserving conventions used by
Rufinus of Aquileia », dans The Journal of Theological Studies, 35,
1984, pp. 347-393.
Caroline P. Hammond Bammel, « Insular
mss. of Origen in the Carolingian Empire » dans Mélanges Ruth Morgan,
p. 5-16. France and the British Isles in the Middle Ages and Renaissance, ed. Gillian
Jondorf and D. N. Dumville, Woodbridge : Boydell & Brewer, 1991.
Bernhard BISCHOFF, Katalog der festländischen
Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen). Teil
II : Laon Paderborn, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2004, n°
2564a.
Bernard Bischoff, Paléographie de lantiquité romaine et du Moyen-Âge occidental, trad.
Hartmut Atsma et Jean Vezin, Paris : Picard, 1985. Cf. p. 224.
E. Caillemer, « Notices et
extraits de manuscrits de la Bibliothèque de Lyon », dans Mémoires
de lAcadémie des Sciences, belles-lettres et arts de Lyon. Classe des lettres,
XX, 1881-1882, pp. 39-88.
Célestin Charlier, « Les
Manuscrits personnels de Florus de Lyon et son activité littéraire » dans Mélanges E. Podechard, 1945, pp. 71-84.
Léopold Delisle, Notices sur plusieurs anciens manuscrits de la Bibliothèque de Lyon,
Paris : Imprimerie nationale, 1880 ; extrait des Notices et
extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale, XXIX, 2e partie. Cf. pp. 373-375.
Philippe Lauer,
« Observations sur le scriptorium de Lyon », dans Bibliothèque
de lÉcole des Chartes, LXXXVI, 1925, pp. 380-387.
Elias Avery Lowe, Codices
lugdunenses antiquissimi : le scriptorium de Lyon, Lyon, Société des
Amis de la Bibliothèque, 1924.
Elias Avery Lowe, Codices latini
antiquiores : a palaeographical guide to latin manuscripts prior to the
ninth century. 6. France, Oxford, 1953. Cf. n°779.
Elias Avery Lowe, Palaeographical
papers 1907-1965 edited by Ludwig Bieler, Oxford : Clarendon press,
1972. Cf. pp. 264, 273.
Alfio Rosario Natale,
« Marginalia : la scrittura della glosa dal V al IX secolo, nota
paleografica », dans Studi in onore di Mons. Carlo Castiglioni, Milano, 1957, pp. 615-630.
Telfryn Pritchard et Caroline P.
Hammond Bammel, « Products
of Fifth-Cent. Scriptoria preserving conventions used by Rufinus of Aquileia. III,
Nomina scara », dans The Journal of Theological Studies, 30, 1979,
pp. 430-462.
S. Tafel, « The Lyons
scriptorium », dans Palaeographia latina edited by W. M.
Lindsay, Oxford University Press : Part IV, 1925, pp. 40-70. (St. Andrews University Publications, XX). Cf. 59 et 61.
Le texte :
Le
Texte.
Caroline P. Hammond Bammel, Der Römerbrieftext des Rufin
und seine Origenes-übersetzung, (Vetus Latina : Aus der Geschichte
der lateinischen Bibel, 10), Freiburg-im-Breisgau : Herder, 1985.
Caroline P. Hammond Bammel, Origeniana
et Rufiniana (Vetus Latina : Aus der Geschichte der lateinischen
Bibel, 29), Freiburg-im-Breisgau : Herder, 1996
Caroline P. Hammond Bammel, Der
Römerbriefkommentar des Origenes : Kritische Ausgabe der Übersetzung
Rufins, Freiburg-im-Breisgau : Herder, t.1 : Buch 1-3 (Vetus
Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 16), 1990 ;
t.2 : Buch 4-6 (Vetus Latina : Aus der Geschichte der
lateinischen Bibel, 33), 1997 ; t.3 : Buch 7-10 (Vetus
Latina : Aus der Geschichte der lateinischen Bibel, 34), 1998. Notice (t.1) p.7 ; édition du texte (t.1) pp.
68-76 (folios 319-324v), (t.1) pp. 80-260 (folios 1-162), (t.2) pp. 269-444
(folios 162v-318v). [= comm. in Rom.]